مقوله فرهنگ: بخش سوم

مردمان غرب، قرن هاست که شانس تجربه دمکراسی را در سر زمین‌های خود داشته اند. آنان به یمن این دستاورد مهم بشری توانسته اند که از مزایای دمکراسی به صورت‌های متفاوت بهره مند شوند. آزادی بیان در صور گوناگونش امکان آن را به وجود آورده است که اندیشمندان غربی، بدون نگرانی از امنیت خویش و یا آرامش اعضای خانواده خود، مردمان فرهنگ خویش را از عمق مفهوم دمکراسی آگاه نمایند و همچنین با آسودگی خیال دولت منصوب خود را در لغزش‌های احتمالی مورد انتقادو یا ترمیم قرار دهند. تجربه دمکراسی و به کار بردن آن در زندگی‌ روزمره، کم و بیش این اندیشه را در غربیان جائ انداخته است که بشر راهی‌ بهتر از روند دمکراسی پیش رو ندارد و نخواهد داشت. بحث و بررسی دمکراسی در غرب تا آنجا پیش رفته است که اریک فروم - جامعه شناس معاصر - در کتاب "گریز از آزادی" نه تنها به تعریف و توضیح دمکراسی می‌‌پردازد و روند نگرش عوام جامعه را به این مقوله مهم بشری تصحیح می‌‌گرداند بلکه با استفاده از سالها تجربه دمکراسی در جامعه به نقد کمی‌ها و کاستی‌های سیستم دمکراسی می‌‌نشیند. وی مهمترین نقیصه دمکراسی را تاکید بیش از حد روی "فرد" میداند که در نهایت می‌‌تواند اساس واحد اجتماع یا "خانواده" را تهدید نماید و تاکید می‌‌کند که ادامه این روش قادر است که "فرد" را با انزوا روبرو سازد که خود عامل بروز بیماری‌های روانی چون غمگینی، احساس پوچی، اضطراب، وحشت و تنهایی، و در نهایت سادیسم و مازوخیسم باشد. هر چند متفکرینی چون هرمن هس، ریک دیویس، اریک فروم و دیگران با نگاه به ادبیات شرق کوشش در معرفی عرفان به جامعه خویش نموده اند تا این نقیصه را برطرف نمایند ولی به نظر می‌رسد که در مقوله تداخل دمکراسی و عرفان هنوز جای کار بسیار باقی‌ است. تفهیم مقوله عرفان به جامعه یی که قرن هاست با واژه دمکراسی سر و کار دارد از یک نظر مشگل و از نظر دیگر آسان به نظر می‌‌رسد. امتزاج عرفان با سیستم سرمایه داری منظر مشگل آن را تشکیل میدهد و در نقطه مقابل مشاهده وجود انجمن‌های غیر انتفاعی و سازمان‌های خیریه بسیاری که درگوشه و کنار امریکا، اروپا، و کانادا به کمک در زمینه‌های انسانی، هنری، طبی مشغول می‌‌باشند می‌ توانند از وجود چنین زمینه یی در تفکر مردمان غرب خبر دهند. برعکس، در شرق این تداخل و امتزاج به مراتب با مشکلات بیشتری روبروست که در ذیل سعی‌ به توضیح آن خواهم نمود.
هر چند که لفظ عرفان در شرق سالهاست که رایج می‌‌باشد و ما شرقیان کم و بیش بر این باوریم که با فلسفه آن آشنا هستیم ولی باید قبول کنیم که به جز در افکار و آثار چند متفکر بنام ایرانی از جمله حافظ و عطار نیشابوری و مولانا، اکثریت جامعه ایرانی قادر نبوده اند که عرفان را به عنوان یک فلسفه مجزا از مذهب شناخته ومورد تجزیه و تحلیل قرار دهند. گروهی که بارها شانس نشستن در کلاس‌های متفاوت عرفانی را داشته اند بخوبی میتوانند با این گفته ارتباط بر قرار نمایند که بیشتر آموزگاران عرفان در هاله یی از تعصب مذهبی‌ عرفان را به شاگردان خود عرضه می‌‌نمایند. در حالی‌ که برای فهم بجا و صحیح ،عرفان را باید فلسفه یی ورای مذهب دانست. این تداخل و تشابه از آنجا ناشی‌ می‌‌شود که هر دو فلسفه "عرفان" و "مذهب" برای توضیح کاینات و خلقت علت وجودی پیدا می‌‌کنند با این تفاوت بسیار مهم که مذهب با عنوان کردن خالقی که در حین مهربانی، خشمگین و عصبانی است مردم را به اجرای قوانینی مجبور می‌‌نماید که سر پیچی از اجرای آنها انسان را با خشم خداوند روبرو خواهد ساخت ولی عرفان با مطرح ساختن عشق در مرکز هستی‌، ارتباطی عاشقانه را بین انسان‌ها از یک طرف و انسان و خالق را از طرف دیگر هدیه می‌‌نماید که عدم فهم و اقرار به این عشق، شخص انسان را متضرر میسازد و بس. عدم نگاه مستقل به عرفان و ارتباط دادن آن به عنوان جزیی از مذهب، اجازه نداده است که مفهوم والای عاشقانه عرفان در جامعه جای مخصوصی را برای خود باز نماید. به همین دلیل باید گفت که عرفان همچنان در شرق نا شناخته مانده است. این در حالی‌ است که ادبیات موزون ما (شعر کلاسیک) و هنر ایران (بخصوص موسیقی) سر شار از تشریح و توصیف این عشق گشته است.اربابان "مذهب" با استفاده از خدایی که از نظر لفظ در هر دو فلسفه مشترک می‌‌باشد قرن‌ها کوشش نموده اند که با مطرح ساختن بخشی از عرفان، شنونده حیران و تا حدی خام خود را از نیمه راه به طرف باور یک مذهب بخصوص سوق دهند تا فردی را به جمع انبوه امت خویش اضافه نمایند. اصرار آنان از به تصویر کشیدن چهره فقهی برای "مولانا" یا از حفظ بودن قران بوسیله "حافظ" بیانگر قصد آنان است برای ثبوت "مذهب" با استفاده از دریچه ناقصی که از عرفان تشریح می‌‌نمایند. گفتار واضح مولانا در این بیت که "ما ز قران مغز را بر داشتیم---- پوست را بهر خران بگذاشتیم" نیاز به هر توضیح دیگری را از بین می‌‌برد. راه چاره، شاید، باز خوانی مجدد آثار این بزرگان است با کمک از این گفته والای سپهری که " چشم‌ها را باید شست، جور دیگر باید دید" و جدی گرفتن این شک که ممکن است آنچه را تاکنون آموخته ایم، خطا باشد و باور بر این نکته که می‌‌توان عارف بود و انسان و کهکشان را عاشقانه دوست داشت و مذهب "عشق" را به دلیل یگانگیش باوجود انسانی مقدم بر هر مذهب دیگری دانست.